Як на месцы сучасных Радашковічаў выявіць старажытны археалагічны ансамбль?

2023-04-18 18:15

Городище возникло не позднее IV-V веков нашей эры и было обитаемо очень длительное время. Жизнь на городище прекратилась не позднее XII-XIII веков".

Да такой высновы прыходзіць у сваім "Отчете о раскопках городищ средней и северной Белоруссии за время с 1948 по 1955 год от 10.05.1958г." малодшы супрацоўнік сектара археалогіі Інстытута гісторыі АН БССР Аляксей Мітрафанаў. Ён, мяркуючы па ўсім, і правёў у Радашковічах першае навуковае археалагічнае абследаванне мыса на вуліцы Заслаўскай.

Выкажу здагадку, што ўся тэрыторыя, якая прымыкае да гарадзішча ад могілак да "Белмастацккерамікі", там, дзе Гуйка робіць рэзкі паварот на поўнач, складае адзіны ансамбль старажытнага археалагічнага помніка, а яе цэнтральнымі элементамі з'яўляюцца гарадзішча і касцёльная тэрыторыя, дзе, хутчэй за ўсё, раней размяшчалася паганскае капішча.

Але пра ўсё па парадку.

На тэрыторыі Радашковічаў знаходзяцца як мінімум дзве Шведскія горы. Адна і ўяўляе сабой вышэй згаданы мыс у пойме ракі Гуйка, на якім стаіць дом №18 па вуліцы Заслаўскай, а другая размяшчаецца ў межах вуліц Полацкая, Янкоўскага, 8 Сакавіка, пра што - пазней. Прычым ні да першай, ні да другой гары рэальныя шведы, хутчэй за ўсё, не маюць ніякага дачынення.

Від на мыс Гуйкі, які і называюць шведскай гарой. З гэтага месца пачалася археалагічная гісторыя Радашковічаў

Від з мыса на пойму ракі Гуйка

Цытую крыніцу «Сбор памятников истории, культуры и археологии Беларуси»:

«Городище – местное название Шведская Гора. Высота над поймой реки 8-10 метров. Площадка круглая, диаметром 55 метров, теперь разрабатывается. Открыл в конце 19 ст. Ф. В. Покровский, обследовали в 1969г. А.Г. Митрофанов, в 1979г. В.И. Шадыро. Найдены штрихованная керамика, гладкостенная посуда V-VIII века, гончарная керамика XII-XIII ст., обломки глиняного праслица и железного ключа. Находки относятся к культурам штрихованной керамики, типу верхнего пласта Банцеровщины и эпохи Киевской Руси. Материалы обследования хранятся в Институте истории АН БССР».

Я выявіў у гэтым кароткім паведамленні шэраг нестыковак.

Вось што пісаў пра даследаванні ў Радашковічах і ваколіцах (паміж 1888-1892 гадамі) прафесар Фёдар Васільевіч Пакроўскі ў працы "Археологическая карта Виленской губернии":

"Близ города Радошковичи находится гора, называемая народом Шведскою. По рассказу чиновника Байдовича здесь найден был скелет человека и при нем наконечники копий, кольцо и золотая шейная цепь… По преданию, до нашествия шведов город Радошковичи простирался верст на 5 в длину, после же, за свое сочувствие шведам, был разрушен Петром до основания. Конической формы кремни, называемые в народе громовыми стрелками, находимы были на полях деревень Гуи и Дворища…

Из других находок в Радошковичской волости известны оловянное блюдо (найдено около Радошковичей и хранится в Виленском музее) и чугунный котел с двумя лопатами (найдены при обработке поля крестьянином деревни Колесниково [ныне не существует… прим. Бриштен] Адамом Туромшею. Клад польских и прусских монет, найденных подле костела мещанином Юркевичем, в 1860г. был доставлен в Императорскую Археографическую Комиссию".

Пакроўскі Фёдар Васільевіч нарадзіўся ў сяле Падольскім Кастрамскога павета ў Расіі ў 1855 годзе. Вучыўся ў Пецярбургскай духоўнай акадэміі, пасля заканчэння ў 1879 годзе быў нязменным выкладчыкам арыфметыкі, геаграфіі, фізікі ў Віленскім жаночым духоўным вучылішчы і адначасова захавальнікам Віленскага музея. Узмоцнена і прафесійна займаўся археалогіяй, раскапаў і даследаваў мноства курганоў, гарадзішчаў і капішчаў, удзельнічаў у археалагічных з'ездах. Памёр выдатны навуковец і даследчык ва ўзросце 48 гадоў, не паспеўшы завяршыць шматлікія даследаванні.

Легенда аб 5 вёрстах у даўжыню наўрад ці мае пад сабой падставы – адлегласць ад могілак да ўпадзення Серабранкі ў Рыбчанку і сёння займае не больш за 3 кіламетры: месцы гэтыя пойменныя і прыстасаваныя для пашы і сельгасугоддзяў. Гэта адзін з народных міфаў пра пасёлак.

Від на паўднёва-заходні схіл Шведскай гары

Фёдар Васільевіч першы апісаў, задакументаваў і апублікаваў гэтыя звесткі ў акадэмічнай літаратуры. Аднак пра раскопкі Шведскай гары ў Пакроўскага няма ніякіх звестак. Падобна на тое, што "археалогіі" на гэтай гары ён не праводзіў. Першапачатковае "адкрыццё" помніка, хутчэй за ўсё, належыць А.К. Снітцы.

Андрэй Канстанцінавіч Снітко (1866-1920) - беларускі археолаг, этнограф, краязнаўца, музеязнаўца. Быў вядомым даследчыкам старажытнасцяў у Радашковічах, узначальваў Мінскі царкоўна-археалагічны музей. Маёнтак Кальсберг, што пад Радашковічамі, належаў яго бацьку Канстанціну Міхайлавічу Снітко - вілейскаму павятоваму маршалку шляхты (выбарнаму кіраўніку шляхецкага самакіравання ў павеце), ганароваму міравому суддзі Смаргонскай судова-міравой акругі.

На фота: Лізавета Нікіцічна Уласава-Снітка, Андрэй Канстанцінавіч Снітка з сынам Усеваладам і дачкой Верай. 1914 г. Фота з сайта nazarova.www.by

Менавіта па запрашэнні краязнаўцы Андрэя Снітко да яго ў госці прыязджаў у прафесар Ф.В. Пакроўскі. Сустрэча гэтая была не адзінай…

Такім чынам, атрымліваецца, што першае навуковае археалагічнае абследаванне мыса на вул. Заслаўскай правёў нібыта ў 1969 годзе малодшы супрацоўнік сектара археалогіі Інстытута гісторыі АН БССР Аляксей Рыгоравіч Мітрафанаў. Пасля вайны Аляксей Мітрафанаў актыўна даследаваў гарадзішчы штрыхаванай керамікі ў Мінскай вобласці непасрэдна паблізу Радашковічаў: Вязынка і Збаровічы. Аднак што ўключала ў сябе гэта абследаванне?

Мітрафанаў Аляксей Рыгоравіч, ураджэнец Калінінскай (Цвярской) вобл., Новаторжскі р-н, с. Асташкава, нарадзіўся ў 1912 годзе. У 1936 годзе скончыў Ленінградскі інстытут гісторыі, філасофіі, літаратуры і лінгвістыкі. Працаваў на кафедры археалогіі гістарычнага факультэта Ленінградскага ўніверсітэта, пасля вайны (служыў у забеспячэнні тылу 6-й паветранай арміі, 1 Беларускі фронт — 245 стралковая дывізія, капітан запасу) у 1950-1982 гадах - у Інстытуце гісторыі АН БССР, выкладаў у Беларускім дзяржаўным універсітэце. Кандыдат гістарычных навук (1956). Вывучаў жалезны век на тэрыторыі Цэнтральнай Беларусі, старажытнасці банцараўскай культуры, даследаваў гарадзішчы на Міншчыне. Памёр у 1988 годзе.

Даследуючы манаграфію вучонага (выйшла ў 1978г.) аб жалезным веку ў Паўночнай і Цэнтральнай Беларусі, я не выявіў там звестак аб даследаванні Шведскай гары ў Радашковічах. У 2022 годзе, будучы супрацоўнікам Інстытута гісторыі, мне ўдалося азнаёміцца з арыгінальнымі справаздачамі археалагічных даследаванняў А.Р. Мітрафанава за перыяд з 1948 па 1970-я. Вось якія звесткі я ў іх выявіў. Прыводжу іх з невялікімі скарачэннямі.

З "Отчета о раскопках городищ средней и северной Белоруссии за время с 1948 по 1955 год от 10.05.1958г.":

"Городище в Радошковичах находится в 0,1 км. западнее дома № 3 по Заславльской улице около современного кладбища. Оно устроено на мысу, вдающемся в низкую долину правого берега речки Гуйки. Площадка городища ровная, западные края ее изрыты окопами [немецкими прим. Бриштен]. В настоящее время площадка занята под огороды. Южные склоны городища поросли кустарником и отдельными деревьями (ольха). С севера и северо-востока городище открыто. С этой стороны в древности оно было укреплено валом и рвом. Последние были уничтожены в позднейшее время. Лишь на северо-восточном конце городища заметны остатки вала… Прямо на поверхности в верхнем не вспаханном слое собраны обломки лепной и кружальной керамики. На южном склоне городища, в окопе периода Отечественной войны, найдены обломки глиняного пряслица, орнаментированного по боковым сторонам насечками…

Было заложено два шурфа… обнаружена керамика, изготовленная на гончарном круге, обломок железного ключа, обломок глиняного пряслица, кости животных и шлаки…

Прасліца - грузік у форме дыска ці невысокага цыліндру са скразной адтулінай па падоўжнай восі, які ўжываўся для пацяжэння ручнога верацяна і мацавання пражы на ім.

Встречена лепная керамика, расколотые камни со следами действия огня и кости животных. Штрихованная керамика из Радошковичского городища аналогична штрихованной же керамике из других среднебелорусских городищ, а гладкостенная керамика несет на себе черты, сближающие ее с гладкостенной же керамикой из верхних слоев Банцеровщины из ранне-славянских памятников датирующихся VI-IX вв. н.э. … Городище возникло не позднее IV-V вв. н.э. и было обитаемо очень длительное время. Жизнь на городище прекратилась не позднее XII-XIII вв».

Фрагмент справаздачы

Як відаць на рукапісным лісце справаздачы закрэслены словы "в непосредственной близости [местного кладбища]". Разабрацца, дзе ж канкрэтна лакалізаваў гэтае гарадзішча А. Р. Мітрафанаў, нам дапамогуць даваенная польская карта і трафейны нямецкі аэрафотаздымак 1944 года.

Трафейны нямецкі аэрафотаздымак 1944 года. На аэрафотаздымку добра відаць, што пляцоўка (№ 1) чыстая і незабудаваная, як і да вайны (дадзеныя карты), мыс удаецца ў пойму ракі і з паўднёвага боку сапраўды бачныя дрэвы, а процілеглы бок чысты. Справа ад гарадзішча ўздоўж вуліц да могілак тэрыторыя незабудаваная - вынік бамбардзіровак савецкай авіяцыяй 26.06.1941 г. нямецкіх калон. Нумары 2 і 3: гэтыя плошчы таксама ўзвышаныя адносна поймы, прарэзаныя вуліцамі. Ці не вынік гэта тэрытарыяльнага ўзбуйнення абарончага характару?

Ад сучаснага дома № 3 па вул. Заслаўскай сапраўды каля ста метраў да паўночнай часткі гарадзішча. Таксама становіцца зразумела, чаму навуковец закрэсліў словы «в непосредственной близости». Да могілак па прамой лініі ад гарадзішча больш за 200 метраў.

На сучасным здымку тэрыторыі з пазнакамі № 1, 2, 3 знаходзяцца пад сучаснай забудовай.

Як я ўжо згадваў, цэнтральнымі элементамі адзінага ансамбля старажытнага археалагічнага помніка з'яўляюцца гарадзішча і касцёльная тэрыторыя, на якой, хутчэй за ўсё, першапачаткова размяшчалася паганскае капішча.

Так выглядае структура археалагічнага ансамбля - ад гарадзішча дарога вядзе да капішча. Малюнак з інтэрнэта.

Дарэчы, падобныя гарадзішчы і селішчы існавалі ў Красным і яго ваколіцах (Гарадок, Парадаўшчына) і каля Радашковічаў (Вязынка, Збаровічы). Пакроўскі піша, што гарадзішчы ў Красным і Парадаўшчыне (яго атачаў вал і глыбокі роў) называюць у народзе «Замэчэк».

Гарадзішча жалезнага веку ў Красным. Фота з сайта fotobel.by

У 2022 годзе мясцовыя жыхары вёскі Малыя Кашэўнікі таксама распавядалі мне пра гарадзішча ў раёне Парадаўшчыны – «Замак». Гарадзішча ў Вязынцы, па звестках Мітрафанава, мясцовыя таксама называлі "Замэчэк". Чаму ж у Радашковічах гарадзішча не "Замэчэк"? Пра гэта чытайце ў наступнай частцы.